Nietoperze Jury Krakowsko-Częstochowskiej

Nietoperze (Chiroptera) należą do rzędu ssaków stanowiąc jedyny wśród nich gatunek zdolny do aktywnego lotu. Na świecie zidentyfikowano co najmniej 1260 gatunków zamieszkujących wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy, której środowisko nie sprzyja bytowaniu tych ciekawych zwierząt, na terenie Polski natomiast występuje 25 zidentyfikowanych gatunków. Wszystkie gatunki nietoperzy w Polsce podlegają ścisłej ochronie gatunkowej.

Historia badań składu gatunkowego nietoperzy na obszarze Jury Krakowsko-Częstochowskiej

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska z uwagi na okres procesów tworzenia nazywana jest Jurą Krakowsko-Częstochowską. Stanowi pas długości 80 kilometrów, roztaczający się pomiędzy Krakowem a Częstochową, który dzieli się na Wyżynę Częstochowską, Wyżynę Olkuską, Rów Krzeszowicki oraz Garb Tenczyński. Jest to duży obszar o powierzchni 2615 kilometrów kwadratowych, ciekawy pod względem przyrodniczym, krajobrazowym oraz historycznym, co niewątpliwie wpływa na jego intensywne użytkowanie turystyczne, dlatego w dużej części jest on chroniony. Oprócz występujących na tym terenie tworów skalnych charakteryzuje się również dużą różnorodnością zabudowy od XIV-wiecznych zamków, kościołów przez stare domy, forty stanowiących doskonałe schronienia dla nietoperzy. Warto podkreślić, że Południowa część Wyżyny Krakowskiej ma najdłuższą w Polsce historię badań nietoperzy. Otóż pierwsze wzmianki o nietoperzach z okolic Ojcowa pojawiają się w opisie sporządzonym przez Taczanowskiego dotyczącym wyprawy hrabiego Wodzickiego w 1854 roku do Jaskini Nietoperzowej, pojawia się w nim informacja o występowaniu podkowca małego w Lesie Czajowskim. Z kolei Antoni Waga, polski zoolog w 1855 roku potwierdził doniesienia o kolonii rozrodczej nocka dużego w Jaskini Nietoperzowej, zidentyfikował mroczki późne w wieży zamku w Ojcowie oraz odnalazł kolonię rozrodczą podkowca małego w okolicy Ojcowa. W latach czterdziestych XX wieku rozpoczął się na tym terenie okres intensywnych badań nietoperzy, podczas których zbadano i zinwentaryzowano populację nietoperzy zamieszkujących duże jaskinie znajdujące się na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego, w tym: Ciemną, Łokietka, Nietoperzową, Wierzchowską Górną oraz Racławicką. W związku z faktem, że inwentaryzacje przeprowadzane są głównie w porze zimowej, większość danych dotyczących liczebności pochodzi właśnie z tego okresu. Istotnymi danymi inwentaryzacji prowadzonych w stałych odstępach czasowych (raz w roku) jest monitoring liczebności poszczególnych gatunków oraz skład gatunkowy na danym terenie w poszczególnych hibernakuliach, oraz koloniach rozrodczych co daje obraz stanu populacji.

Warunki siedliskowe Jury

Jura Krakowsko-Częstochowska stanowi idealne dla niektórych gatunków nietoperzy środowisko bytowania, ponieważ posiada trzy podstawowe elementy niezbędne do zaspokojenia ich potrzeb, mianowicie:

• zapewnia stanowiska zimowania,
• zapewnia stanowiska na zakładanie kolonii rozrodczych,
• charakteryzuje się bogatą bazą pokarmową.

Mnogość wapiennych jaskiń, jam skalnych występujących na tym obszarze daje im bezpieczne miejsce do zimowania, zapewniając zwierzętom stałą temperaturę środowiska od 7^OC do 8^OC niezależną od pory roku (według badań najkorzystniejsza temperatura do hibernacji waha się od 5^OC do 10^OC). Ponadto ściany jaskiń pokrywa woda, a nietoperze dobrze czują się w wysokiej wilgotności sięgającej nawet 100%, czasem po ścianach spływają stróżki wody, które bez dodatkowego przemieszczania podczas hibernacji dają możliwość uzupełnienia wody. W koloniach tych samce i samice krajowych gatunków zapadają w stan hibernacji, przypadający na okres od jesieni do wiosny. Jesienią nietoperze intensywnie żerują, gromadząc w ten sposób zapas tłuszczu niezbędny do przetrwania okresu hibernacji, kiedy nie pobierają pokarmu. Proces wprowadzenia organizmu zwierzęcia w stan hibernacji wiąże się powolnym obniżaniem temperatury ciała, zmniejszaniem liczby oddechów oraz uderzeń serca. Nietoperze co jakiś czas wybudzają się, żeby oddać mocz, kał, napić się wody lub przenieść w miejsce z korzystniejszymi warunkami mikroklimatycznymi w obrębie hibernakulum. Jako znakomity przykład można tu podać Jaskinię Wierzchowską Górną, która od lat stanowi miejsce zimowania nietoperzy.

Czym żywią się nietoperze w naturze?

Środowisko Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej zapewnia bytującym na tym terenie nietoperzą bogatą bazę pokarmową. Główny pokarm stanowią owady i drobne bezkręgowce, między innymi chrząszcze, muchówki czy komary. Należy pamiętać, że obecność nietoperzy w środowisku, a tym samym w pobliżu siedlisk ludzkich ogranicza występowanie uciążliwych dla człowieka owadów między innymi komarów stanowiących ich pokarm.

Kolonie rozrodcze, czyli jak rozmnażają nietoperze

W  okresie wiosennym samice poszukują odpowiednich miejsc do założenia kolonii rozrodczych, natomiast samce na ogół spędzają lato pojedynczo. Okres godowy u krajowych nietoperzy przypada najczęściej na jesień, jednak ciąża nie rozwija się zaraz po kopulacji. Samica przechowuje nasienie w drogach rodnych przez okres hibernacji, a do zapłodnienia dochodzi wczesną wiosną. Ciąża trwa około 2 miesiące, rodzi się jedno, znacznie rzadziej dwa młode. W kolonii rozrodczej samice rodzą i odchowują swoje młode. Młode nietoperze usamodzielniają się pod koniec lata, dojrzałość płciową osiągając między 2 a 3 rokiem życia. Ciało nietoperzy pokryte jest puszystym włosem, a jego barwa i  długość charakterystyczna dla gatunku.

 

W 2021 roku na strychu jednego z domów mieszkalnych w miejscowości Łazy, na obrzeżach Jury Krakowsko-Częstochowskiej zidentyfikowano kolonię rozrodczą rzadkich nietoperzy nocków orzęsionych, to jeden z najrzadszych gatunków rozmnażających się w Polsce. Jest to gatunek chroniony przez prawo krajowe oraz na mocy Dyrektywy Siedliskowej UE i Konwencji Berneńskiej, a także Konwencji Bońskiej. Znajduje się wśród 8 gatunków nietoperzy, dla których ochrony wyznaczono obszar Natura 2000.

Monitoring stanowisk zimowania w Ojcowskim Parku Narodowym

W latach 1988–2014 przeprowadzono monitoring stanowisk zimowania w Ojcowskim Parku Narodowym, zinwentaryzowano wówczas 20 stanowisk, w których stwierdzono zimowanie  co najmniej 17 gatunków nietoperzy. Są to: podkowiec mały, podkowiec duży, nocek duży, nocek Bechsteina, nocek Natterera, nocek orzęsiony, nocek wąsatek/Brandta/Alkatoe, nocek Brandta, nocek łydkowłosy, nocek rudy, mroczek pozłocisty, mroczek późny, karlik malutki/drobny.

Jedną z badanych wówczas jaskiń była Jaskinia Łokietka kontrolowana podczas badań 24 razy, która jest pod względem liczebności stanowi drugie miejsce regularnego zimowania na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego. Łącznie inwentaryzacja wykazała do 65 osobników w 2009 roku, w tym: podkowca małego (do 24 os.), nocka dużego (do 22 os.), nocka rudego (do 9 os.), gacka brunatnego (do 6 os.) i mopka (do 10 os.).

Często w jaskini notowane są nocki wąsatka/Brandta/Alkatoe (do 4 os.) i nocki łydkowłose (do 3 os.). Natomiast od 2002 roku każdorocznie obserwowany jest jeden przedstawiciel podkowca dużego, który hibernuje w drugiej znacznie większej części  jaskini, zwanej Sypialnią. Odnotowano również: nocki orzęsione  (4  razy), mroczki późne (2 razy) oraz nocka Natterera (1 raz).

Więcej o nietoperzach i ich ochronie można przeczytać na stronie Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Nietoperzy.

Autorka: Iwona Bodek

Bibliografia

https://kktj.pl/K%C4%85ciki/Naukowy/ArtMID/386/ArticleID/80/Poczet-Nietoperzy-Jaskiniowych-Polski (dostęp styczeń 2022)

https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C87894%2Codkrycie-rzadkich-nietoperzy.html (dostęp styczeń 2022)

http://krakow.rdos.gov.pl/files/artykuly/100403/przewodnik_ebook_icon.pdf (dostęp styczeń 2022)

https://puls.edu.pl/materia-y-prasowe/niecodzienne-odkrycie-kolonii-nocka-orz-sionego-zagro-onego-gatunku-nietoperza (dostęp styczeń 2022)

https://www.ojcow.pl/aktualnosci/zimowy-monitoring-nietoperzy-w-ojcowskim-parku-narodowym-juz-za-nami (dostęp styczeń 2022)

https://www.researchgate.net/publication/310404250_Zimowy_monitoring_nietoperzy_w_jaskiniach_Ojcowskim_Parku_Narodowym (dostęp styczeń 2022)