Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) jest jednym z najbardziej charakterystycznych gatunków dużych drapieżników Euroazji. Zasiedla szereg bardzo zróżnicowanych środowisk: od suchych stepów azjatyckich po lasy klimatu umiarkowanego. W Polsce występuje podgatunek nominatywny – Ursus arctos arctos. Wyjaśniając podgatunek nominatywny to typowy podgatunek gatunku politypowego czyli głównego zróżnicowanego genetycznie i geograficznie, na podstawie którego został po raz pierwszy opisany. Obok wilka i rysia stał się symbolem dzikiej przyrody Karpat, szczególnie często spotykany na terenie Podhala i Bieszczad. Zapraszamy do przeczytania poniższego tekstu, który z pewnością przybliży obraz tego pięknego i fascynującego ssaka, a także podpowie jak się zachować gdy staniemy z nim oko w oko podczas górskiej wędrówki!

 

 

Zasięg występowania

Niedźwiedź brunatny był w przeszłości gatunkiem szeroko rozpowszechnionym na obszarze dzisiejszej Polski. Występował zarówno w górach, jak i na nizinach, zasiedlając rozległe kompleksy leśne, w tym m.in. Puszczę Białowieską, Puszczę Kampinoską, Puszczę Sandomierską oraz inne duże lasy środkowej i północno-wschodniej Polski. Od XVIII wieku następował jednak systematyczny spadek liczebności i zasięgu gatunku, spowodowany intensywnymi polowaniami, rozwojem osadnictwa, wylesianiem oraz fragmentacją siedlisk. W konsekwencji, pod koniec XIX w. niedźwiedź brunatny został wyparty z obszaru niemal całego kraju, z wyjątkiem jego ostatniej ostoi, mianowicie Karpat. Po II wojnie światowej jego populacja znajdowała się na granicy wyginięcia i liczyła zaledwie kilkanaście osobników, występujących przede wszystkim w Tatrach i Bieszczadach. Wprowadzenie ścisłej ochrony gatunkowej w połowie XX wieku oraz poprawa warunków siedliskowych umożliwiły stopniową odbudowę populacji. Aktualny zasięg i liczebność gatunku pozostają więc znacznie ograniczone w porównaniu z okresem historycznym, co odzwierciedla długotrwały wpływ działalności człowieka na rozmieszczenie dużych drapieżników w Polsce. Obecnie, w polskiej części Karpat istnieje pięć stałych ostoi niedźwiedzia brunatnego: Beskid Żywiecki, Tatry, Beskid Sądecki, Beskid Niski i Bieszczady. Osobniki wędrujące w poszukiwaniu odpowiedniego terytorium można jednak spotkać nawet na nizinach. Jak podajeInstytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk w Białowieży, w dniu 14.06.2020 roku zaobserwowano niedźwiedzia brunatnego na terenie Puszczy Białowieskiej.

Budowa i przystosowanie gatunku

Niedźwiedź brunatny to jeden z największych ssaków lądowych Europy. Masa ciała dorosłego samca waha się średnio od 250 do nawet 350 kilogramów, natomiast samicy od 100 do 250 kilogramów. W dużej mierze uzależniona jest u poszczególnych osobników od okresu roku i dostępności pokarmu, a w przypadku samic także od stanu fizjologicznego. Posiadają charakterystyczną sylwetkę, przez co nie sposób pomylić niedźwiedzia brunatnego z żadnym innym gatunkiem. Są mocno umięśnione, o szerokiej klatce piersiowej, wydatnym karku, mają dużą głowę i mocne łapy zakończone pokaźnymi pazurami. Dobrze rozwinięte mięśnie barków oraz charakterystyczny garb na karku stanowią przystosowanie zwierzęcia do kopania w ziemi, przewracania kamieni i rozrywania pni w poszukiwaniu pożywienia.

Futro niedźwiedzia brunatnego cechuje gęstość i gruby z obfity podszerstk, co chroni zwierzę przed zimnem i wilgocią. Ma barwę od jasnobrązowej do ciemnobrązowej, czasem do niemal czarnej, a u niektórych osobników widoczne są jaśniejsze plamy na szyi czy grzbiecie.

Choć sylwetka sprawia wrażenie powolnej, niedźwiedź potrafi poruszać się z dużą szybkością do 40–50 km/h na krótkich dystansach i zaskakującą zwinnością. Potrafi zaskakująco cicho poruszać się po lesie, wspinać się na drzewa czy pływać w rzekach, pokazując niezwykłe przystosowanie do życia w trudnych warunkach.

Jednym z kluczowych elementów jego sukcesu ewolucyjnego jest niezwykle rozwinięty węch, nieporównywalnie skuteczniejszy niż u większości ssaków. To dzięki niemu odnajduje pożywienie, wykrywa zagrożenia i odczytuje informację chemiczną pozostawioną przez inne osobniki.

Niedźwiedź brunatny łączy w sobie siłę i zwinność, a jego ciało jest doskonale przystosowane do życia w lesie i górach.

Środowisko i wymagania siedliskowe

Niedźwiedź brunatny to gatunk o szerokiej tolerancji ekologicznej, jednak jego trwałe występowanie uzależnione jest od obecności rozległych, nie przekształconych lub minimalnie przekształconych siedlisk, które zapewniają odpowiednią bazę pokarmową oraz możliwość schronienia. Istotnym elementem jest również ograniczony kontakt z człowiekiem, stąd tak ważne staje się poruszanie po wyznaczonych szlakach turystycznych i unikanie „wchodzenia” na tereny zamieszkiwane przez niedźwiedzie brunatne. Zwierzęta te preferują przede wszystkim obszary leśne o dużej powierzchni i zróżnicowanej strukturze, obejmujące mozaikę lasów iglastych, mieszanych i liściastych, polan, hal górskich oraz dolin rzecznych. Kluczowe znaczenie mają tereny o niewielkim stopniu fragmentacji, umożliwiające swobodne przemieszczanie się osobników na duże odległości, element istotny zarówno dla żerowania, jak i wymiany genetycznej między subpopulacjami, co jest niezwykle istotne pod kątem bioróżnorodności. Niedźwiedź brunatny wykazuje wyraźną sezonową zmienność wykorzystania siedlisk, związaną z dostępnością pokarmu oraz cyklem rocznym, w tym hibernacją. W okresie wiosenno-letnim najczęściej przebywa na niżej położonych terenach bogatych w roślinność zielną, owoce runa leśnego i bezkręgowce, natomiast latem i jesienią intensywnie wykorzystuje obszary obfitujące w owoce miękkie, nasiona drzew leśnych oraz padlinę, co umożliwia zgromadzenie wystarczających zapasów energetycznych przed zimą. Ważnym elementem siedliska są również miejsca umożliwiające bezpieczne założenie gawry, zwykle zlokalizowane w trudno dostępnych partiach lasu, na stromych stokach, pod wykrotami drzew lub w naturalnych zagłębieniach terenu lub w wyższych partiach gór. Obserwuje się, że zwierzęta często wybierają na gawry puste pnie starych jodeł. Gatunek ten jest wrażliwy na intensywną presję antropogeniczną, przejawiającą się w postaci gęstych sieci dróg, zabudowy, masowej turystyki czy działalności leśnej, które prowadzą do zmniejszania siedlisk i zwiększenia ryzyka konfliktów z człowiekiem. Dlatego utrzymanie ciągłości kompleksów leśnych, obecność korytarzy ekologicznych oraz ograniczenie niepokojenia w kluczowych okresach życia niedźwiedzia, zwłaszcza podczas hibernacji i rozrodu, stanowią podstawowe warunki zachowania stabilnych populacji tego gatunku. Fragmentacja krajobrazu, wynikająca z rozwoju infrastruktury i zabudowy, ogranicza swobodę migracji i jest jednym z wyzwań w ochronie gatunku.

Dieta i cykl żerowania

Gatunek ten jest typowym wszystkożercą o dużej elastyczności pokarmowej. Zjada zarówno rośliny, jak i pokarm zwierzęcy, przy czym udział poszczególnych grup zależy od sezonu. Podstawę jego pożywienia stanowią składniki roślinne, które w skali roku mogą stanowić większość pobieranego pokarmu, jednak udział pokarmu zwierzęcego ma istotne znaczenie energetyczne. Wczesną wiosną, po opuszczeniu gawry, niedźwiedzie żerują głównie na roślinności zielnej, pędach, korzeniach, trawach oraz padlinie, która w tym okresie jest łatwo dostępna i stanowi ważne źródło białka po zimowym poście. Wraz z postępem sezonu wegetacyjnego dieta wzbogaca się o bezkręgowce, zwłaszcza owady i ich larwy, a także drobne kręgowce, w tym gryzonie oraz okazjonalnie młode osobniki większych ssaków kopytnych. Latem i jesienią kluczową rolę w diecie odgrywają owoce miękkie, takie jak jagody, maliny, borówki i jarzębina, a także nasiona drzew leśnych, w tym bukiew i żołędzie, które dostarczają znacznych ilości węglowodanów i tłuszczów niezbędnych do budowania zapasów energetycznych. Okres ten charakteryzuje się intensywnym żerowaniem, określanym jako hiperfagia, podczas którego niedźwiedź może poświęcać większość doby na poszukiwanie i pobieranie pokarmu w celu zgromadzenia rezerw tłuszczowych przed zimą. Cykl żerowania niedźwiedzia brunatnego jest ściśle powiązany z rytmem dobowym i sezonowym. Zwierzęta te wykazują największą aktywność żerową o zmierzchu i nocą, co ogranicza kontakt z człowiekiem i zmniejsza ryzyko zakłóceń. W okresie zimowym niedźwiedź zapada w stan hibernacji, podczas którego nie pobiera pokarmu, a jego metabolizm ulega znacznemu spowolnieniu, co umożliwia przeżycie kilku miesięcy dzięki zgromadzonym wcześniej zapasom tłuszczu. Taka strategia odżywiania i cyklicznego żerowania pozwala niedźwiedziowi brunatnemu doskonale funkcjonować w środowiskach o dużej zmienności sezonowej i stanowi kluczowy element jego przystosowań ekologicznych.. Okarma opisuje niedźwiedzie brunatne jako oportunistów wykorzystujących najłatwiej dostępne źródła energii. To właśnie dzięki zdolnościom adaptacyjnym przetrwały w wielu zróżnicowanych ekosystemach.

Młode niedźwiedzie brunatne (Ursus arctos) w pierwszym okresie życia żywione są wyłącznie mlekiem matki, a ich dieta zmienia się stopniowo wraz z rozwojem fizjologicznym i behawioralnym. Bezpośrednio po urodzeniu, które następuje zimą w gawrze, jedynym źródłem pożywienia jest mleko niedźwiedzicy, które charakteryzuje się bardzo wysoką zawartością tłuszczu i białka, co umożliwia szybki wzrost masy ciała młodych mimo braku pobierania pokarmu przez samicę w okresie hibernacji. W pierwszych tygodniach życia młode są całkowicie zależne od karmienia mlekiem i nie są zdolne do samodzielnego pobierania innego pokarmu. Po opuszczeniu gawry wiosną, zwykle w marcu lub kwietniu, młode nadal intensywnie ssą mleko, jednak stopniowo zaczynają interesować się pokarmem stałym pobieranym przez matkę. W tym okresie dieta młodych niedźwiedzi uzupełniana jest niewielkimi ilościami roślin zielnych, pędów, korzeni, owoców runa leśnego oraz drobnymi bezkręgowcami, które spożywane są początkowo głównie w ramach nauki żerowania, a nie jako podstawowe źródło energii. W miarę wzrostu i rozwoju układu pokarmowego udział pokarmu stałego stopniowo wzrasta, choć mleko matki pozostaje ważnym składnikiem diety przez cały pierwszy rok życia, a u niektórych osobników nawet dłużej. W drugim roku życia młode niedźwiedzie coraz częściej pobierają taki sam pokarm jak osobniki dorosłe, obejmujący szerokie spektrum składników roślinnych i zwierzęcych, jednak nadal korzystają z opieki matki, która pełni kluczową rolę w nauce wyboru odpowiednich źródeł pokarmu i technik żerowania. Taki stopniowy proces przechodzenia z diety mlecznej na wszystkożerną jest istotnym elementem rozwoju młodych niedźwiedzi brunatnych i warunkuje ich późniejszą samodzielność oraz przeżywalność.

Rozród i zimowanie

Niedźwiedzie brunatne wykazują wyraźne przystosowanie do warunków klimatycznych strefy umiarkowanej i chłodnej oraz do sezonowej dostępności zasobów pokarmowych. Okres rui przypada zwykle na późną wiosnę i wczesne lato, najczęściej od maja do lipca, kiedy samice osiągają wysoki poziom kondycji fizycznej po wiosennym żerowaniu. Samice wykazują w tym czasie poliestralny cykl rujowy z owulacją indukowaną, co oznacza, że owulacja następuje w wyniku kopulacji. W okresie rui samica staje się bardziej ruchliwa, zwiększa zasięg wędrówek i tolerancję wobec obecności samców, a jej zachowanie obejmuje sygnały zapachowe oraz wokalne, ułatwiające kontakt płciowy. Samce reagują na te bodźce intensywnym przemieszczaniem się na dużych obszarach w poszukiwaniu partnerki, co prowadzi do czasowego nakładania się areałów osobniczych oraz zwiększonej agresji między konkurującymi samcami. W tym okresie często dochodzi do demonstracji siły, pogoni i walk, których celem jest uzyskanie dostępu do samicy, przy czym zwycięski samiec może pozostawać w jej pobliżu przez kilka dni lub tygodni, strzegąc jej przed innymi rywalami. Kopulacja jest zwykle wielokrotna i może zachodzić z udziałem różnych samców, co zwiększa zmienność genetyczną potomstwa. Charakterystyczną cechą rozrodu niedźwiedzia brunatnego jest zjawisko opóźnionej implantacji zarodka; po zapłodnieniu rozwój embrionalny ulega zahamowaniu do jesieni, a właściwa implantacja w macicy następuje dopiero wówczas, gdy samica zgromadzi wystarczające rezerwy energetyczne. Zimą niedźwiedzie zapadają w stan ograniczonej aktywności. Nie jest to pełna hibernacja, ale raczej głębokie oszczędzanie energii. Gawry zakładane są w miejscach trudno dostępnych – pod powalonymi pniami, w wykrotach, w jaskiniach lub w gęstych młodnikach. Ciąża właściwa trwa około 6–8 tygodni, a poród odbywa się zimą, najczęściej w styczniu lub lutym, w gawrze, podczas hibernacji. Samica rodzi zazwyczaj od jednego do trzech młodych, które przychodzą na świat ślepe, słabo owłosione i całkowicie zależne od matki. Noworodki ważą około 300–500 gramów, czyli mniej niż 1% masy dorosłej samicy. Taki model rozrodu, oparty na sezonowej synchronizacji cyklu płciowego, opóźnionej implantacji oraz długotrwałej opiece macierzyńskiej, warunkuje niską rozrodczość gatunku, ale jednocześnie sprzyja wysokiej przeżywalności potomstwa w stabilnych warunkach środowiskowych.

Odchów młodych

W okresie okołoporodowym i wczesnego odchowu młodych samica wykazuje silnie rozwinięte zachowania opiekuńcze i obronne, charakteryzujące się ograniczeniem aktywności, wysoką agresywnością wobec potencjalnych zagrożeń oraz ścisłą izolacją młodych od otoczenia. Samce nie uczestniczą w opiece nad potomstwem i mogą stanowić dla młodych realne zagrożenie, gdyż w populacjach niedźwiedzi brunatnych obserwuje się zjawisko dzieciobójstwa, które zwiększa szanse samca na ponowne wejście samicy w ruję. Młode pozostają pod opieką matki przez około półtora do dwóch i pół roku, ucząc się zachowań żerowych, przestrzennych i społecznych, po czym następuje ich stopniowe usamodzielnienie. Mysłajek i Nowak podkreślają, że opieka ta jest jednym z najbardziej wymagających etapów życia niedźwiedzia, a jednocześnie jednym z czynników spowalniających tempo wzrostu populacji – samice nie rozmnażają się co roku, lecz w dłuższych odstępach.

Zachowania społeczne i przestrzenne

Niedźwiedzie brunatne należą do samotników, a ich zachowania społeczne i przestrzenne są ściśle związane z dostępnością zasobów pokarmowych, strukturą siedlisk oraz cyklem rocznym. Osobniki dorosłe prowadzą niezależny tryb życia i utrzymują rozległe terytoria, których wielkość może się znacznie różnić w zależności od płci, wieku oraz warunków środowiskowych. Terytoria samców są zwykle większe niż samic i często jedno terytorium samca nakłada się na terytoria kilku samic. Samice zamieszkują mniejsze i stabilniejsze przestrzennie obszary, zwłaszcza osobniczki wychowujące młode. Niedźwiedzie brunatne nie wykazują klasycznej terytorialności w sensie aktywnej obrony granic, jednak utrzymują dystans przestrzenny dzięki sygnałom zapachowym i wizualnym, takim jak znakowanie drzew przez ocieranie się, drapanie kory oraz pozostawianie odchodów. Kontakty społeczne między dorosłymi osobnikami są rzadkie i ograniczają się głównie do okresu rozrodu oraz miejsc o wyjątkowo wysokiej koncentracji pokarmu, gdzie czasowo tolerowana jest obecność innych niedźwiedzi. W takich sytuacjach relacje społeczne mają często charakter hierarchiczny, a dominacja ustalana jest na podstawie wielkości, wieku i doświadczenia osobników. Szczególnie wyraźne interakcje społeczne obserwuje się w okresie rui, kiedy samce aktywnie poszukują samic i konkurują ze sobą, co może prowadzić do agresywnych zachowań, demonstracji siły oraz walk. Wyjątek od samotniczego trybu życia stanowi długotrwała więź między samicą a jej potomstwem, która może trwać od półtora do nawet trzech lat. W tym czasie młode poruszają się w obrębie terytorium matki, ucząc się od niej orientacji przestrzennej, wyboru siedlisk, strategii żerowania oraz unikania zagrożeń. Zachowania przestrzenne niedźwiedzi brunatnych cechują się dużą elastycznością i zdolnością do sezonowych migracji w obrębie terytorium, co pozwala na efektywne wykorzystanie zmieniającej się dostępności pokarmu. Aktywność przestrzenna jest również modulowana przez obecność człowieka, gdyż niedźwiedzie wykazują tendencję do unikania obszarów intensywnie użytkowanych, przesuwając swoją aktywność na pory nocne lub mniej dostępne fragmenty siedliska. Takie połączenie samotniczego trybu życia, ograniczonych interakcji społecznych i rozległego użytkowania przestrzeni stanowi podstawową strategię ekologiczno-behawioralną niedźwiedzia brunatnego. Zachowania te opisane przez Jakubca i Buchalczyka świadczą o wysokim stopniu skomplikowania relacji w populacji.

Człowiek i niedźwiedź – potencjalne konflikty i wyzwania

Niedźwiedź brunatny, mimo pokaźnych rozmiarów, na ogół unika człowieka. Do kontaktów dochodzi najczęściej przypadkowo, w miejscach często odwiedzanych przez turystów. Mysłajek i Nowak zwracają uwagę, że główną przyczyną konflik­tów jest niewłaściwe zabezpieczanie odpadów i nieodpowiedzialne dokarmianie. Niedźwiedzie, które uczą się kojarzyć człowieka z pożywieniem, tracą naturalną ostrożność, co może stanowić zagrożenie zarówno dla ludzi, jak i dla samych zwierząt. Dlatego jednym z najważniejszych działań w ochronie gatunku jest edukacja społeczna oraz wprowadzanie odpowiednich zabezpieczeń, takich jak niedźwiedzioodporne pojemniki na śmieci.

Podczas spotkania z niedźwiedziem brunatnym kluczowe znaczenie ma zachowanie spokoju oraz unikanie działań, które mogłyby zostać odebrane przez zwierzę jako zagrożenie lub prowokacja. Niedźwiedzie zazwyczaj unikają kontaktu z człowiekiem, a większość niebezpiecznych sytuacji wynika z nagłego zaskoczenia zwierzęcia lub prób zbliżenia się do niego.

Spotkanie z niedźwiedziem brunatnym, jak się zachować

Jeżeli zauważymy niedźwiedzia w dużej odległości, należy zatrzymać się, zachować dystans i powoli się wycofać, nie odwracając się plecami i nie wykonując gwałtownych ruchów. Warto mówić spokojnym, niskim głosem, aby dać zwierzęciu sygnał swojej obecności i umożliwić mu odejście. Nie wolno podchodzić do niedźwiedzia, próbować go fotografować z bliska ani dokarmiać.

W przypadku bliskiego spotkania należy pozostać spokojnym, stać lub powoli się cofać, unikać kontaktu wzrokowego i nie krzyczeć. Ucieczka biegiem jest niewskazana, ponieważ może wywołać instynkt pościgu. Jeśli niedźwiedź staje na tylnych łapach, zazwyczaj nie jest to oznaka ataku, lecz próba lepszego rozpoznania sytuacji. Szczególnie niebezpieczne są spotkania z samicą prowadzącą młode, w takiej sytuacji należy zwiększyć dystans i jak najszybciej, lecz spokojnie, oddalić się w kierunku przeciwnym do miejsca, gdzie znajdują się młode.

W razie zachowania pozorowanego ataku, polegającego na krótkim podbieganiu i zatrzymywaniu się, należy pozostać na miejscu, nie wykonywać gwałtownych ruchów i nadal mówić spokojnym głosem. Jeżeli doszłoby do faktycznego ataku, co zdarza się niezwykle rzadko, zaleca się ochronę głowy i szyi, przyjęcie pozycji skulonej lub leżenie twarzą do ziemi, osłaniając kark i brzuch.

Najlepszą metodą unikania niebezpiecznych sytuacji jest profilaktyka:

• poruszanie się wyłącznie po wyznaczonych szlakach turystycznych
• wycieczki w grupie,
• robienie hałasu w gęstych zaroślach,
• właściwe przechowywanie żywności
• respektowanie zaleceń służb parków narodowych.

Świadome i spokojne zachowanie człowieka znacząco zmniejsza ryzyko konfliktu z niedźwiedziem brunatnym.

Ryk niedźwiedzia

Znaczenie i przyszłość ochrony

W Polsce niedźwiedź brunatny objęty jest ochroną gatunkową, a jego liczebność w Karpatach stopniowo rośnie. Nie zmienia to jednak faktu, że jest gatunkiem wrażliwym na presję człowieka i wymaga szczególnego podejścia. Ochrona przestrzeni życiowej, korytarzy ekologicznych i naturalnych ostoi jest kluczowa dla jego przetrwania. Gatunek ten odgrywa również istotną rolę ekologiczną – jako duży drapieżnik i roznosiciel nasion wpływa na funkcjonowanie całego ekosystemu karpackiego.

Badanie populacji niedźwiedzia brunatnego w Polsce prowadzi:

Tatrzański Park Narodowy, którego pracownicy monitorują zwierzęta zamieszkujące na Podhalu oraz migrujące w ten rejon. W ramach prowadzonych projektów zakładane są obroże telemetryczne, które pomagają zebrać dane o ich zachowaniu. Takie obroże po dwóch z uwagi na bezpieczeństwo danego osobnika samoistnie odpadają.

Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, która koordynuje i planuje projekty ochrony niedźwiedzi, w tym działania związane z monitorowaniem niedźwiedzi w Bieszczadach, np. zakładanie obroży w przypadku niedźwiedzi w gminie Cisna.

Ciekawostki

Niedźwiedzie grizzly są podgatunkiem niedźwiedzia brunatnego o największych rozmiarach. Masa ich ciała może dochodzić do 600 kilogramów.

Największy odnotowany niedźwiedź brunatny euroazjatycki ważył 481 kilogramów i miał około 2,5 metra długości.

Niedźwiedź brunatny mimo masywnej budowy potrafi biegać z prędkością dochodzącą do około 50 km/h na krótkich dystansach, co czyni go znacznie szybszym od człowieka.

W kulturze ludowej niedźwiedź brunatny był często symbolem siły i dzikości, ale w rzeczywistości jest zwierzęciem płochliwym i unikającym kontaktu z człowiekiem. Większość spotkań kończy się ucieczką niedźwiedzia, zanim człowiek w ogóle zdąży go zauważyć.

Choć zaliczany jest do drapieżników, ponad połowę jego diety stanowią rośliny, a w niektórych regionach udział pokarmu roślinnego sięga nawet 80–90%.

Każdy niedźwiedź ma unikalny układ śladów pazurów i opuszki łapy, co umożliwia badaczom identyfikację poszczególnych osobników na podstawie tropów.

---

Bibliografia

Jakubiec, Z., Buchalczyk, T. (1987). Niedźwiedź brunatny. PWN, Warszawa.

Okarma, H. (2001). Strategie łowieckie dużych drapieżników. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Mysłajek, R. W., Nowak, S. (2014). Drapieżniki – wilki, rysie, niedźwiedzie. Multico, Warszawa.