Jaszczurka żyworodna – charakterystyka, występowanie i biologia gatunku

Jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara) to jeden z trzech rodzimych gatunków gadów z rodziny jaszczurkowatych (Lacertidae), występujących na terenie Polski. Ze względu na charakterystyczny sposób rozrodu nazywana jest potocznie żyworódką. W odróżnieniu od większości jaszczurek europejskich, nie składa jaj w środowisku zewnętrznym, lecz wydaje na świat w pełni ukształtowane młode osobniki, co czyni ją unikalnym przykładem jajożyworodności wśród gadów strefy umiarkowanej.

Jak wygląda jaszczurka żyworodna?

Jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara), zwana także żyworódką, to niewielki przedstawiciel rodziny jaszczurkowatych (Lacertidae), występujący powszechnie w Europie i Azji, w tym na terenie Polski. Jej długość całkowita wynosi zazwyczaj od 14 do 16 cm, z czego około połowy przypada na ogon, który często ma ciemniejszą barwę niż reszta ciała. Gatunek ten charakteryzuje się smukłą budową, z wyraźnym przewężeniem pomiędzy głową a tułowiem, co uwidacznia szyję. Głowa jest proporcjonalnie mała i wąska w porównaniu z innymi jaszczurkami krajowymi, np. zwinką (Lacerta agilis).

Skóra jaszczurki pokryta jest drobnymi łuskami i przybiera zazwyczaj barwy ziemiste – brązowe, brunatnoszare lub szarobrązowe. U osobników młodocianych obserwuje się często ubarwienie niemal czarne. Wzdłuż osi ciała biegną podłużne rzędy ciemniejszych i jaśniejszych plamek. Charakterystyczne są też ciemne pasy biegnące od nozdrzy, poprzez okolice oczodołów, w kierunku barków – dalej przechodzą w ciemniejsze pasy boczne.

Dymorfizm płciowy przejawia się w ubarwieniu strony brzusznej. U samców jest ona intensywnie pomarańczowa lub żółta, szczególnie w okresie godowym, podczas gdy u samic pozostaje jasna, zazwyczaj biaława lub szarawa. Ubarwienie pełni funkcję sygnałową i odgrywa rolę w zachowaniach rozrodczych.

Ile żyje jaszczurka żyworodna?

W warunkach naturalnych jaszczurka żyworodna dożywa zazwyczaj około 4 lat. Jednakże, długość życia może różnić się w zależności od warunków środowiskowych oraz dostępności pokarmu. W warunkach laboratoryjnych lub przy sztucznej opiece, odnotowano przypadki przeżycia do 6 lat, jednak w naturze średnia długość życia nie przekracza 4–5 lat.

Czy jaszczurka żyworodna występuje w Polsce?

Zootoca vivipara jest gatunkiem szeroko rozprzestrzenionym i obecnym niemal w całej Europie i północnej Azji. W Polsce jest jednym z trzech rodzimych gatunków jaszczurek i występuje na całym obszarze kraju. Preferuje różnorodne środowiska – od terenów górskich po nizinne, wilgotne siedliska, takie jak torfowiska, brzegi jezior, podmokłe łąki czy obrzeża lasów.

Na obszarach górskich jaszczurka żyworodna preferuje siedliska otwarte, trawiaste, nasłonecznione. W niższych partiach kraju często występuje na terenach podmokłych, co jest związane z jej umiejętnością pływania i tolerancją na wyższą wilgotność. Gatunek ten zasiedla również wydmy nadmorskie, co świadczy o jego szerokiej tolerancji ekologicznej.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, jaszczurka żyworodna objęta jest ochroną częściową. W Polsce występują także inne gatunki jaszczurek, takie jak zwinka (Lacerta agilis) oraz jaszczurka zielona (Lacerta viridis) – ta ostatnia objęta jest ochroną całkowitą.

Co je jaszczurka żyworodna?

Jaszczurka żyworodna jest typowym drapieżnikiem owadożernym. Jej dieta składa się głównie z drobnych bezkręgowców – dżdżownic, ślimaków, owadów (zwłaszcza chrząszczy, muchówek i prostoskrzydłych) oraz pajęczaków. Sporadycznie może upolować drobne kręgowce, takie jak nowo wyklute gryzonie czy młode węże.

Jest aktywna głównie w ciągu dnia, szczególnie w godzinach popołudniowych, kiedy temperatura otoczenia sprzyja jej aktywności. Swoje ofiary lokalizuje wzrokiem i ruchem, polując w sposób zbliżony do innych jaszczurek – przez krótkie, szybkie wypady i błyskawiczne uderzenia.

Czy jaszczurka żyworodna składa jaja? Rozród i gody

Mimo nazwy „jajożyworodna”, jaszczurka żyworodna nie składa jaj w klasycznym znaczeniu. Jest to gatunek jajożyworodny, co oznacza, że rozwój zarodków zachodzi wewnątrz organizmu samicy, a młode przychodzą na świat w błonach jajowych lub tuż po ich pęknięciu.

Sezon godowy przypada na późną wiosnę, zazwyczaj w maju i czerwcu. Gody odbywają się podczas ciepłych, słonecznych dni. W tym okresie samce rywalizują ze sobą o dostęp do samic, co objawia się walkami i zachowaniami terytorialnymi. Zapłodnienie odbywa się wewnętrznie, po czym następuje rozwój zarodków w jajowodach.

Po około 3 miesiącach ciąży samica rodzi od 8 do 16 młodych, które mierzą około 3–4 cm i są w pełni samodzielne zaraz po urodzeniu. Brak opieki rodzicielskiej jest typowy dla jaszczurek.

Czy jaszczurka żyworodna jest jadowita?

Nie, jaszczurka żyworodna nie jest jadowita. Nie posiada gruczołów jadowych ani zębów jadowych. Jest całkowicie nieszkodliwa dla człowieka i nie stanowi żadnego zagrożenia. W przypadku zagrożenia zazwyczaj stara się uciec, a ostateczną formą obrony jest autotomia – odrzucenie ogona.

Jaszczurka żyworodna – ciekawostki

• Autotomia: W sytuacjach stresowych lub podczas ataku drapieżnika jaszczurka żyworodna może odrzucić ogon. Utracony ogon przez kilka minut wykonuje gwałtowne ruchy, co odwraca uwagę napastnika i umożliwia ucieczkę. Ogon odrasta w ciągu kilku miesięcy, choć zazwyczaj jest krótszy i jaśniejszy.

• Zimowanie: Żyworódki zapadają w stan hibernacji jesienią i budzą się wczesną wiosną (marzec–kwiecień), w zależności od warunków atmosferycznych. Zimują w ukryciu – pod korzeniami drzew, kamieniami lub w norkach.

• Brak przystosowania do niewoli: Gatunek ten źle znosi hodowlę w niewoli i nie powinien być przetrzymywany w terrarium.

• Zasięg geograficzny: Zootoca vivipara to jeden z najbardziej na północ wysuniętych gatunków jaszczurek na świecie. Występuje aż po północne rejony Skandynawii i Syberii, co świadczy o jego zdolności do adaptacji w chłodnych klimatach.

---

Bibliografia

1. Głowaciński, Z., & Profus, P. (2004). Atlas płazów i gadów Polski. Rozmieszczenie, środowisko, biologia. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN.

2. Tryjanowski, P., & Antczak, M. (2015). Płazy i gady Polski: przewodnik terenowy. Wydawnictwo Multico.

3. Rybacki, M., & Berger, L. (2001). Gady Polski: rozpoznawanie i ochrona. Gdańsk: Wydawnictwo Mantis.

4. Ustawa z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2016 poz. 2183).